BLEGTORIA SEKTORI JETIK I EKONOMISË FAMILJARE

            Ftteriotët janë shquar edhe si njerës të apasionuar pas blegtorisë që në kohën e lashtë dhe e kanë pasuruar brez pas brezi përvojën duke mbajtur bashkë me kërrabën edhe fyellin e dashur të çobanit. Këtë traditë e kanë diktuar vetë kushtet e terrenit të thyer, me pak tokë të punueshme, me kullota të mira alpine si dhe me klimë të tipit mesdhetar që e favorizojnë zhvillimin e blegtorisë.

            Tradicionalisht, zor se mund të gjesh ndonjë shtëpi që të mos ketë mbajtur ndonjë manar apo një tufëz dele e dhi. Nisur nga interesi fitimprurës i këtij sektori jetik, disa familje kanë qëne vendosur jashtë fshatit. Në të katër anët e fshatit dëgjohej zilja, këmbora dhe cula e çobanit, nga Çerrica, Lugu i Thellë, Gjishtirja, Lumi, Langadha, Hunda e Drerit, Rrëmulla, Gurra, Gjozeniku, Galishti i Poshtëm, Sheshi i Madh, Vidheza, Kreta, Arqia e deri në kufi me Tatzatin.

            Sipas gojdhënës së të moçmve, Haskajt kanë pasur shumë bagëti. Tregojnë se kur ata bënë 1000 kokë bagëti, ra bobla si një sihariq për fshatin. Tradita blegtorale kanë Dhulajt, Mëngulajt, Zhupajt, Gjonajt, etj. Këto familje përpara kolektivizimit kanë qënë si të thuash çelnika e fshatit.

            Nga barinjtë është preferuar delja dhe dhia e vendit përshtatur në shekuj me kushtet ekonomike të terrenit. Delja e vendit me trup të vogël, robust, me peshë të gjallë 25-30 kg., me thundër të fortë, rezistente, ka drejtim ekonomik të trefishtë, qumësht, mish, lesh. Jep mesatarisht 40 kg qumësht të mjelë në vit, 1-2 qingja si dhe 1-1,5 kg lesh të ashpër. Qumështi, djathi dhe sidomos mishi i bagëtive tona shquhet jo vetëm për vlerat e larta ushqimore, por edhe për shijen e veçantë. Megjithëse leshi cilësisht jo shumë i mirë, ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm në ekonominë familjare të bashkëfshatarëve. Amvisat duararta kanë  tjerrë lesh dhe me fillin kanë thurrur me argali qylimat hajmali, sa të bukur aqa edhe komodë, me të cilat janë zbukuruar odat e miqve, sikurse velënxat, flokatet, sherqet, kostumet, trikot, çorapet, dysheqet, jastëkët, apo çiltetë e buta që ishin baza e veshëmbathjes të banorëve të fshatit.

            Për nevojat e ekonomisë familjare fterioti ka mbajtur edhe gjedhët, por këta kanë shërbyer më tepër për të prodhuar qetë e punës për të punuar arat dhe me pak për prodhimin e qumështit apo të mishit. Kanë mbajtur edhe njëthundrakë, ku janë dalluar mushkat e forta, rezistente edhe ekonomike.

            Larmia e florës shumë e pasur ka bërë të mbarështrohej edhe bleta me mjaltin e saj shumë të shijshëm dhe cilësor. Krahas djathit aq të preferuar në Pazarin e Delvinës, veçanërisht i Galishtit, mjalti i Fterrës radhitet ndër më të mirët e vendit, për nga vlera ushqimore dhe dietike. Jo më kot në Fterrë thonë: Gjeja e gjallë të mban gjallë.

            Fterioti ka siguruar jetesën normale në sajë të kombinimit të blegtorisë me pemtarinë, me ullishtet, perimet, pataten, dhe diçka më pak me drithrat e bukës. Ky kombinim ushqimor i dominuar nga produktet blegtorale, me vlera të larta biologjike, të përvijuara me frutat dhe perimet e shijshme me vitamina dhe lëndë minerale, si duket kanë dhënë ndikim pozitiv në zhvillimin normal të gjithë brezave. Është kjo arsyeja që shumë dashamirës tanë, me humor, i quajnë fteriotët si izrailitët e Sarandës.

BAZA USHQIMORE

            Baza e të ushqyerit të kafshëve për kushtet e fshati tonë, edhe në të ardhmen do ta përbëjnë kullotat në natyrë dhe vetëm si suplementare do të përdoren ushqimet e koncentruara, bari i thatë, etj. Kullota mund të organizohet në mënyrë më racionale, duke e ndarë atë në parcela të veçanta, ose duke e drejtuar me shkop. Kullotat më të mira rezervohen për delet plleja, për qëngjat e kecat si dhe për adamazët para ndërzimit. Gjatë periudhës së dimrit, krahas kullotës natyrore, këshillohet, sipas mundësive, përdorimi i kulturave foragjere të mbjella, kryesisht hasëllet, Për çdo dele rekomandohet një sipërfaqe 300-500 m2 hasëlle të zhvilluara. Gjithashtu, fermeri-blegtor për të pasur rezultate të mira, është e udhës të përdoren 150-200 gr koncentratë dhe 0,5 kg bar të thatë në ditë për çdo dele.

            Kjo normë është e vlefshme edhe për dhinë e gjorë, për të cilën në mënyrë të padrejtë është adoptuar një shprehje popullore ku di dhia çështë tagjia!

            Duhet bërë kujdes që të mos harrohet dhe neglizhohet edhe dhënia e përditëshme e 10-15 gram kripë gjelle/krerë, duke hequr dorë nga dhënia e saj me fushata.

PËRMIRËSIMI RRACOR DHE

            Për përmirësimin e vazhdueshëm të cilësive prodhuese dhe riprodhuese të kafshëve, krahas të ushqyerit e strehimit, ka rëndësi të veantë zgjedhja e damazëve, që do të përdoren për ndërzim. Ata zgjidhen nga eksteriori ( pamja e jashtme), që të jenë individët më të zhvilluar ndër moshatarët e tyre, pa cene dhe difekte trupore, me tipare të rregullta dhe harmonike. Gjithashtu, ata zgjidhen edhe nga prejardhja, apo solji më i mirë, me prodhimtarinë dhe peshën trupore më të lartë, mbi aftësinë trashëguese për tu transmetuar pasardhësve cilësitë e mira të tij. Ai dash ose cjap, qëngjat dhe kecat e të cilit do të kenë tregues të zhvillimit trupor dhe të prodhimtarisë së lartë në krahësim me nënat e tyre, konsiderohet përmirësues absolut. Pra, këtu zbatohet parimi I miri më të mirin jep më të mirin. Por blegtorët gjatë zgjedhjes së çifteve nuk duhet të lejojnë rënien në bashkëgjakësi të ngushtë gjate ndërzimit, sepse ky është një fenomen me pasoja negative.

KONTROLLI E PROFILAKSIA VETERINARE.

            Problemi i kontrollit dhe profilaksisë veterinare kundër sëmundjeve të ndryshme infektive, parazitare, helmimeve, lidhet me mbrojtjen e shëndetit të njerëzve nga shumë sëmundje të përbashkëta që kalojnë nga kafshët e sëmura tek njeriu, ose siç quhet ndryshe zoonoza.

            Për të parambrojtur nga disa sëmundje të rrezikshme si plasja, melitenca, tuberkulozi, enerotoksemia, agalaksia, paratifua, pseudopesti, difteriovariola, etj. është e domosdoshme që fermeri-glegtor të lidhet dhe të këshillohet me shërbimin veteriner, për të siguruar masat e vaksinimit dhe të gjurmimit të rregullt dhe të përvitshëm. Vetëm kështu çobanët nuk do të ngelen me krrabë në dorë. Sëmundjet parazitare sjellin dëme të larta, prandaj duhet të luftohen me kohë. I domosdoshëm shte dhe respektimi i rregullave të higjenës lidhur me kontrollin veterinao-sanitar të qumështit, mishit dhe nënprodukteve të tyre, me qëllim që ato të mos bëhen të rrezikshme për jetën e njerëzve që do ti konsumojnë.

            Në mbështetje të këtyre rregullave ka dalë dhe është në fuqi ligji nr. 7674 datë 23.02.1993  Mbi shërbimin e inspektoratit veterinar, i cili rregullon normat juridike nëpërmjet pronarit të kafshëve, shërbimit veterinar dhe atij të shëndetit publik, ligj që duhet njohur dhe zbatuar me korrektësi.

                                                                                          Zaçe MALO Doktor i Shkencave

Nr.3 shtator, 1997

ÇJANË ZOONOZAT ?

            Zoonozat janë sëmundje të rrezikshme, të përbashkëta të kafshëve dhe të njerëzve. Ato kalojnë nga kafshët e prekura te njeriu, me rrugë e mjete të ndryshme. Kështu ato mund të transmetohen nëpërmjet kontaktit direkt të njeriut me kafshën e sëmurë

            Sot njihen mbi 150 lloje sëmundjesh zoonotike

që kalojnë nga kafshët tek njeriu. Vetëm qeni transmeton mbi 50 lloj sëmundje. Vitet e fundit, në vendin tonë është regjistruar një rritje e zoonozave.

PLASJA

            Është sëmundje e rrezikshme infektive, me zhvillim të shpejtë, e kafshëve ( gjedh, dhen, dhi,derra), prej të cilave kalon edhe tek njeriu. Shkaktari është një mikrob i vogël në formë shkopi, i dukshëm vetëm në mikroskop, që quhet bacili i plasjes.

            Kafsha e sëmurë ka në organizmin e vet bacilin (mikrobin) e plasjes,i cili qarkullon me anën e gjakut në të gjithë pjesët e trupit duke u eliminuar jashtë organizmit nëpërmjet feçeve, urinës, apo rrjedhjeve të tjera dhe kështu ndot tokën, ujin, ushqimet, etj.

            Nën ndikimin e oksigjenit të ajrit dhe në tëmperaturën e mjedisit  12-15°C deri në 40°C bacili i rënë në tokë ka aftësi të formojë spore. Sporet janë shumë rezistente si ndaj tempëraturave të ulëta edhe atyre të larta të mjedisit rrethues duke ruajtur aftësinë për të shkaktuar sëmundje me dhjetra vjet. Depozita më e madhe natyrore për ruajtjen e sporeve është toka. Kur bien në organizmin e kafshës sporet transformohen përsëri në bacile, të afta të shkaktojnë plasjen.

            Infesktimi i kafshëve mund të ndodhë kryesisht në kullotë, sidomos në periudhën korrik-tetor, nëpërmjet ujit të molepsur, kur ushqehen në grazhde me ushqime të përlyera me mikrobin e plasjes, nëpërmjet pickimit të insekteve të ndryshme si dhe nëpërmjet lëkurës së dëmtuar (plagët, gërvishjet, plasaritjet etj).

            Kafshët, si rregull, sëmuren 1-3 ditë pas infektimit dhe zakonisht vjen ngordhja brenda 5-7] ditëve. Ka raste që kafshët ngordhin menjëherë, pa shënja ,sidomos dhentë dhe dhitë.

            Shënjat e sëmundjes dallohen me shfaqien e temperaturës së lartë, mungesë oreksi, fryrje barku, diarre me gjak, urinim me gjak, ngordhje brenda 2-3 ditësh dhe në momentin para ngordhjes kafsha fryhet shumë dhe nga të gjitha vrimat natyrore (goja, hundë, anus) vihet re rrjedhje gjaku nëpërmjet të cilave eliminohen sasira të mëdha bacilesh.

            Ka edhe një formë të lëkurës që shfaqet me një të enjtur si lungë, në majën e së cilës formohetnjë plagë e zezë e cila fillon të rrjedhë. Kurse forma pa shënja shfaqet pa pritmas në formë të rrufeshme ku sëmundja zgjat disa orë, kurse në dhën vetëm disa minuta. Kur bëhet autopsia e kafshës së ngordhur, vërehet enjtje e madhe e splinës (shpretkës) dhe mungesë e ngrirjes së gjakut.

Nr.7 prill, 1998

PLASJA DHE RREZIQET PREJ SAJ

            Zakonisht shfaqet tek njerëzit që merren me përkujdesjen për kafshët e sëmura,veçanërisht gjatë therjes, rrjepjes, manipulimit të mishit, leshit dhe lëkurëve që rrjedhin nga kafshët e sëmura apo të ngordhura nga plasja. Njerzit sëmuren gjithashtu kur përdorin si ushqim mishin dhe bulmetrat e pa përpunuara që rrjedhin nga kafshët e sëmura si dhe nga kontakti me to.Personat më të prekshëm janë barinjtë, kasapët, grumbulluesit, përpunuesit, magazinierët dhe shitësit e lëkurëve dhe të leshit që rrjedhin nga kafshët e sëmura me plasje. Ka raste që të jenë sëmurë njerez prej veshëmbathjes prej lëkure e leshi si kokore, kapele, shalla, doreza, çorape, gëzofet, rrypat etj, të cilat nuk janë përpunuar mirë dhe që kanë patur origjinë nga kafshë të sëmura, të molepsura me spore, të cilat jetojnë për një kohë shumë të gjatë.

            Nga njeriu mikrobi i plasjes merret me tre rrugë: nëpërmjet gojës, frymëmarrjes dhe të lëkurës, për pasojë edhe shënjat e sëmundjes ndahen në tre grupe sipas formës së shfaqjes, në formën e zorrëve, të mushkrive dhe të lëkurës. Sëmundja si rregull zgjat 3-8 ditë, në disa raste edhe disa orë.

            Forma e lëkurës, prek pjesët e zbuluara të trupit (duar, këmbë, fytyrë, qafë) ku formohet një enjtje në formë puçre e quajtur karbunkul (ose garbuni) e cila në mes ka një njollë të zezë, kullon gjak të përzier me qelb, dhe në dallim nga absesi i zakonshëm, pothuajse nuk është e dhimbshme. Shpesh ndryshon gjendja e përgjithshme, rritet temperatura, shfaqet dobësia. Kjo formë mund të vetshërohet dhe pa mjekim, zakonisht pas 5-6 ditësh,

ndërsa në rastet e rënda kur ka më shumë se një karbunkul, shërimi zgjat me muaj. Në rast se mikrobi depërton në

gjak, jeta është në rrezik. Personi i prekur nga plasja duhet menjëherë ti drejtohet mjekut dhe pa vonesë të fillojë mjekimin me antibiotikë, me doza të larta.

            Për parambrojtjen e shëndetit të kafshëve nga plasja masa më e rëndësishme dhe më e domosdoshme është vaksinimi i përgjithshëm, për çdo vit i të gjitha kafshëve, bile në vatrat ku ka shfaqie infeksioni duhet bërë dy herë

në vit vaksinimi. Kur bie sëmundja duhet

përsëri të rivaksionohen të gjitha kafshët. Galishti është një vatër e vjetër ku vaksinimi duhet bërë detyrimisht çdo vit.

            Kur në një tufë shfaqet plasja, veç vaksinimit të menjëhershëm që duhet bërë, kafshët mbahen nën kontroll veterinar duke i termometruar çdo ditë për

të veçuar kafshët me temperaturë të lartë e duke i mjekuar ato me antibiotikë.

            Kafshët që ngordhin, asgjësohen tërësisht me djegie, komplet, së bashku me dherat apo plehrat dhe mbeturinat e tjera të molepsura.

            Personat që kanë rënë në kontakt me kafshën e sëmurë, veçanërisht në rastet kur i therin, rjepin dhe manipulojnë mishin e tyre, duhet pa tjetër ti drejtohen mjekut për mjekim. Sipas ligjit mbi shërbimin veterinar, kafshët e sëmura me plasje nuk lejohet të theren dhe mishi i tyre si dhe bulmetrat nuk duhet të përdoren për konsum për njerëz, por të asgjësohen me djegie. Vend qëndrimi i kafshëve të prekura, duhet të dizinfektohet. Kafshët e vaksinuara kundër plasjes lejohet të theren vetëm pas 15 ditësh nga data e vaksinimit. Sipas ligjit, është e detyrueshme që kafshët të vaksinohen falas kundër plasjes. Nuk lejohet rrjepja dhe përdorimi i lëkurëve të kafshëve të ngordhura apo të sëmura me plasje.

                                                                                                                       Dr. Zaçe Malo

Nr. 9 gusht, 1998