TË DHËNA PËR FTERRËN

NGA HISTORIKU I FSHATIT

- Sipas variantit të miratuar të vitit 1971 -

Fterra bën pjesë në Shqipërinë e lartë bregdetare dha ka një klimë mesdhetare me dimër të butë dhe verë të nxehtë.

            Ajo është e vendosur në shpatin perëndimor të malit, në një terren shumë të thyer që pritet vende vende nga  përroçka e përrenj që vijnë duke u thelluar. Fshati duket sikur ështe vendosur në një gropë që rrethohet nga male të larta, të cilat janë përgjithësisht shkëmbore dhe të zhveshura. Kodrat janë të veshura me mare, shqope, sqina etj., drunj që kanë gjelbërim të përhershëm. Tokat e fshatit mbulohen të gjitha me tarraca të bëra gjatë shekujve nga stërgjyshërit tanë. Mbi këto tarraca janë formuar kopshtet me të gjitha llojet e pemëve frutore.

            Fterra kufikohet nga jugu me fshatin Borsh, nga veriu me fshatin Kuç nga perëndimi me fshatin Çorraj dhe  nga lindja me fshatrat Golem e Zhulat.

            Dokumenta e materiale historike mbi krijimin e fshatit nuk ka. Megjithatë nëpërmjet burimeve të tërthorta mund të nxirren disa të dhëna.

            Shqipëria e lartë bregdetare para epokës sonë ka qënë banuar nga epirotët, fise të shumtë ilire. Bregdeti i Himarës, ku përfshihet edhe fshati ynë, kanë qënë banuar nga fisi i Kaonëve. Gjurmët më të lashta arkeologjike për banimin e luginës së lumit të Borshit dhe zonës për rreth i kemi në Kalanë e Sopotit. Kjo kala ka qënë ngritur në shekullin e IV-II para erës së re. Ngritja e kësaj kalaje me mure madhështore dëshmon për një zhvillim relativisht të lartë, për kohën e banorëve të fshatit tonë. Në mos herët të paktën në këtë kohë shekulli IV-II p.e.rr duhet të ketë qënë banuar zona e fshatit tonë nga fise ilire. Dhe që nga kjo kohë fshati është banuar pa ndërprerje.

            Në shekullin e VI-VII fshati pushtohet nga sllavë dhe për këtë flet toponimi Bërda që vjen nga fjala sllave bërda - kodër. Ky toponim na jep të drejtën të mendojmë se fshati në periudhën e mesjetës së herëshmë ka qënë i vendosur në Bërda.

            Për herë të parë, me sa dihet, emri i fshatit Fterrë përmendet në dokumentet e vitit 1431 së bashku me emrat e fshatrave të tjera të krahinës së Kurveleshit.

       Me interes është të përmendim se në verilindje të fshatit të sotshëm në Arqi ndodhet një vend i quajtur qytezë dhe thuhet se atje ka qënë një qendër e rëndësishme banimi. Sot fshati është i mbledhur, por nuk ka qënë gjithënjë kështu. Gërmadha të shtëpive të vjetra ka sot në Korita, në Qafën e Qishës, në Çerrica në Bërdë e gjetkë.

            Karakteri i shpërndarjes së fshatit ka qënë i lidhur me arsyet ekonomike me zotërimin e tokës, kullotës,pyjeve etj. Fshatari ka ngritur shtëpi gjithëmonë pranë pronës së tij. Prandaj është e shpjegueshme që sot gjejmë gjurmë të banesave në Çerrica,në Lugun e Thellë, në Langadhë, në Galisht, në Gurrë e gjetkë.

            Përveç bazës ekonomike një arsye tjetër që ka shkaktuar çvendosjen e fshatit nga një vend në tjetrin, ka qënë lidhur me pushtimet, shkatërrimet, djegiet e fshatit nga pushtuesit e ndryshëm.

            Para pushtimit turk ka qënë banuar vendi që sot quhet Qafa e Qishës. Toponimi (emri i vendit) tregon se aty ka patur kishë dhe rreth saj banesa. Me pushtimin turk, me kthimin e popullit nga feja katolike në atë myslimane është shkatërruar kisha dhe shtëpitë. Kështu kjo pjesë e fshatit është shpërngulur për në një vend tjetër.

            Në shekullin e XVII qendra e fshatit u përmbyt nga shirat e mëdha dhe të shumta, të cilat sollën nga mali shumë zall në një trashësi 20-25 m. Kështu u mbyt, u mbulua me zall ajo pjesë e fshatit që shtrihej në zonën ku ndodhet sot varreja.

            Feja myslimane është vendosur shumë vonë në fshat nga pushtuesit turq. Të dhëna të sakta për kthimin nga feja kristiane të banorëve në fe myslimane, nuk kemi, por fakti që akoma sot ruhet emra kristianë në formën e mbiemrit si Gjon, Llesh etj. tregon se kjo nuk duhet të ketë ndodhur shumë herët, por shumë kohë pas pushtimit turk. Kthimi në fe myslimane është bërë me forcë dhe si pasojë e masave shumë shtërnguese.

            Ruajtja e zakoneve e riteve pagane deri në ditët tona, si gjëma që bëhet me vaje e ulërima mbi trupin e të vdekurit, betimet e ndryshme për këtë tokë, për atë diell, për atë zjarr etj, dëshmojnë për ruajtjen e fortë të bësimeve pagane, të cilat nuk mund ti zhdukte feja kristiane dhe më vonë ajo myslimane. Feja nuk ka patur rrënjë të thalla dhe kjo ka rrjedhur si nga ndërrimi i feve, ashtu edhe nga niveli i ulët arsimor i klerikëve. Por pavaresisht nga këto, ajo  gjatë tërë kohëve ka luajtur një rol reaksionar, duke penguar me predikimet e saj zhvillimin shoqëror.

            Përsa i takon bazës ekonomike të fshatit në shekullin e XIX e më herët, nuk ka të dhëna. Këtu mund të mjaftohemi vetëm me disa konstatime të përgjithshme. Kushtet gjeografike kanë ndikuar në marrëdhënit ekonomike. Bujqësia, blegtoria dhe frutikultura kanë qënë të gërshetuara njëra me tjetrën dhe simbas rastit në njërën ose tjetrën ekonomi ka mbizotëruar bujqësia ose blegtoria, por çdo familje është marrë nga pak me të gjitha. Një farë roli ka luajtur dhe rritja e bletës. Duke gjykuar në tërësi, të ardhurat për çdo familje kanë qënë të pamjaftueshme për të siguruar jetesën e tyre. Kështu që një pjesë e mirë e fshatarëve tanë janë detyruar të emigrojnë jashtë vendit. Emigracioni për shkaqe ekonomike, nga të dhënat qe kemi, ka filluar që nga viti 1850. Ska dyshim se ai ka filluar shumë kohë para këtij viti.

            Emigrantët ndaheshin në tre kategori :

            a) Sejmenia, që pajtoheshin si trima qehaja, portier, bari, shërbëtor, duke u shfrytëzuar nga të pasurit. Vendet e punës kanë qëne larg Atdheut si në Selanik, Stamboll, Izmir, Konjë etj.

            b) Një pjesë e vogël e tyre kërkonte të siguronte jetesën nëpërmjet punës administrative, por në fakt edhe kjo pjesë shfrytëzohej nga feudalët e vendit dhe nga aparati shtypës i pushtuesve të huaj. Disa nga këta të dërguar në vende të largëta nga pushtuesit turq u vranë si në Sudan e gjetkë..

            c) Disa të rinj që mendonin të siguronin një farë të ardhmje i nënështroheshin sakrificave shumë të rënda.

            Emigracioni kishte pasoja të rënda për ekonominë dhe për familjen, pse të emigruarit iknin larg dhe një pjesë e madhe nuk ktheheshin më, ose ktheheshin pas një kohe shumë të gjatë.

            Është për të përmendur se në fillim të shekullit të XIX, tirani feudal Haxhi Bedo nga Borshi, i cili ishte vendosur në kalanë e Borshit nga sundimtari i Janinës Ali Pashë Tepelena, aspironte një skllavërim të plotë të fshatit Fterrë dhe të gjithë krahinës. Në Fterrë Haxhi Bedoja gjeti rezistencë të fortë e cila u shpreh midis të tjerave edhe me vrasjen e vjerrit të tij Hasan Mato Verdhi. Kjo ngjarje u festua nga banorët e Fterrës në atë kohë me këngë, valle dhe të shtime me pushkë. Por rezistenca kundër këtij feudali nuk pushohej asnjëherë derisa shtypja feudale e tij mori fund.

            Një nga ngjarjet e shënuara të këtij fshati në historinë luftarake ka qënë pjesëmarrja aktive në kryengritjen kundër turqve në vitin 1847, kur ata u përpoqën për të vënë në zbatim Tanzimatin që ngarkonte popullin me taksa të rënda dhe rekrutim të detyrueshëm ushtarak për llogari të Turqisë. Fteriotët, krah për krah me banorët e fshatrave të tjera të krahinës së Kurveleshit, muarrën pjesë aktive në kryengritjen e armatosur që udhëhiqej nga Zenel Gjoleka e Tafil Buzi dhe nuk iu nënështruan detyrimit të tanzimatit. Komandanti i çetës së Fterrës ka qënë Lazo Kofina, i cili ishte dhe bashkëpunëtor i ngushtë këshillëtar politik i Gjolekës. Dihet se Turqit e mbytën kryengritjen. Komandanti i kryengritjes së Kurveleshit Zenel Gjoleka i la luftëtarët në mëshirën e fatit dhe më vonë u bashkua me turqit. Fteriotët nuk iu shmangën sakrificave dhe bile dhanë edhe jetën e tyre. Rapsodi këndoi:

                                    ... Islam Fterra armë larë

                                          U vrave në uxhum të parë...

Lazo Kofina e shau Gjolekën duke i thënë se ishte turp për të ta linte popullin në baltë dhe çeta e Fterrës nuk iu nënështrua turqve. Pasi turqit shtypën kryengritjen, fshatin e pushtuan fuqitë e mëdha ushtarake turke, të cilat e plaçkitën dhe e shkatërruan. Popullsia e kishte lënë fshatin dhe kishte shkuar nëpër shpella e shkëmbinj për tu fshehur. Krerët e çetës së Fterrës Lazo Kofina dhe Hasan Luçi u kapën nga turqit dhe u dërguan si robër në një vend afër stambollit ku bënë tre vjet të internuar dhe pastaj u kthyen në fshat në gjendje të tmerruar. Rapsodi këndoi :

                                    ... O more Lazo Kofina

                                         Shumë andra të ka linja

                                         Pse ske prurë dhe ti sqima ? (grada)

            Kjo tregon se Zenel Gjoleka e të tjerë që u vunë në shërbim të turqve u kthyen me salltanete, ndërsa këta të dy fteriotë që nuk iu nënështruan turqve e të viheshin në shërbim të tyre. erdhën të rraskapitur e të rreckosur nga internimi. Kjo shënon një përpjekje të dukshme politike të fteriotëve kundër Tanzimatit.

            Pasi u shtyp kryengritja kundër turqve, në Kurvelesh erdhi një regjiment këmsorie turke, me komandant regjimenti (allajbej) Riza beun për të vënë në zbatim tanzimatin. Atë vit fatkeq rinia e kësaj krahine u detyrua me dhunë që të shkonte në Sudan e gjetkë për të kryer sherbimin e detyrueshëm ushtarak prej 6 vjetësh. Kjo ngjarje pasqyrohet në këto vargje :

                                    ... O port e madhe në shesh,

                                          Çu shkrove për Krvelesh,

                                           I lidhe djemtë si desh...

            Me vendosjen e tanzimatit në fshatin tonë si në të gjithë fshatrat e Kurveleshit filluan te veprojnë ligjet e reja turke. Në fakt marrëdhëniet shoqërore në këtë fshat rregulloheshin sipas zakoneve të trashëguara brez pas brezi e që periudhën e fundit ishin të shprehura në të ashtuquajturat rregullim nga tribuni i zakoneve të labërisë të Idriz Sulit. E drejta otomane zbatohej vetëm kur prekeshin interesat e shtetit turk, ndërsa  për rastet e tjera j zgjidhej sipas zakonit të vendit. Si shkallë e dytë e gjyqit të zakonit shërbente vilajeti, që thirrej për çështje shumë të koklavitura dhe që përbëhej nga pleq zakoni si përfaqësues të fshatrave të krahinës.Në ciklin e luftrave  vend të rëndësishëm zënë ato të fillimit të shekullit XX-të e sidomos ato të pavarësisë kombëtare. Pas Luftës Ballkanike, në maj të vitit 1913, andartët grekët bënë provokacionin e parë kundër fshatit Fterrë duke vrarë dy persona.

            Mbi ngjarjet e zhvilluara në këtë kohë hedh dritë të plotë letra e popullit të Fterrës drejtuar Ministrisë të Brendshme të Qeverisë së Përkohshme të Vlorës, që mban datën 24 maj 1913

            Këtu poshtë po riprodhojmë pjesë të nxjerra nga letra :

            Letra e popullit të Fterrës drejtuar Ministrisë të Brendshme të Qeverisë së Përkohshme të Vlorës :

                                                                                                                        datë 11 maj 1329

                                                                                                                               24 maj 1913

            Qëkurse qyteti i Janinës ra, asgjëkundi nuk po bëhet ndonjë luftë ose përleshje. Por në disa vende të qyteteve dhe te fshatrave që ka shkelur ushtria greke e armatosur, po mblidhen nënshkrime me bajoneta se gjoja populli është i kënaqur prej tyre dhe se gjoja dëshiron të mbajë gjithmonë nënshtetësinë greke. Ndër këto kohë armët tona na i kanë marrë krejt dhe mbasi neve nuk ia vumë veshin kësaj dredhie djallëzore dhe këtij kërcënimi, ata ja nisën persekutimit. Kështu ditën e premte më 3 maj në mëngjez, kur populli po dilte nga xhamia ku kishte vajtur për të bërë lutjet fetare, komitët kishin zënë pusinë natën në tërë rrugët e hapën zjarr kundër popullit. Kështu u vranë dhe ranë dëshmorë 5 veta, këta midis të tjerve kishin refuzuar që të jepnin nënshkrimet e tyre, po për kërë arsye u plagosën 7 veta. Pas kësaj ngjarje ata që mbetën dhe shpëtuan së bashku me familjet ikën e muarrën malin nëpër shpella, mbasi nuk ka ndonje qeveri që të qajë hallin. Kjo ngjarje pikëllon tërë zemrat e botës. Kryetari i komitëve me sa dimë, disa vjet më parë në Greqi ishte dënuar me vdekje. Pasi mori premtimet e sigurta se do të falej ai pranoi këtë shërbim gjakatar, të vijë në fshatin tonë, të mbledhë nënshkrime dhe të bëjë krime kundër atyre njerëzve që refuzojnë të japin nënshkrime. Këto ngjarje duhet të njoftoheshin atë çast kur ndodhën, por nuk mundëm me që jemi të rrethuar nga ushtria që na ka pushtuar vendin, e cila i vëzhgon dhe i kontrollon edhe gratë. Prandaj lusim Mbretëritë e mëdha të Evropës të bëjnë derman e të marrin masa. (A.Q.H. i RPSH f.71 dosja 2 dokumenti 11229 kopje përkthim nga turqishtja).

            Të gjithë burrat e fshatit u ngritën në këmbë dhe luftuan me guxim derisa i përzunë grekët nga territori i fshatit, duke patur dhe ndihmën e çetës së Vlorës e udhëhequr nga Sali Murati nga Vranishti. Në këtë luftë mbeten të vrarë 5 bashkëfshatarë, gjithashtu u plagosën 5 të tjerë.

            Në mars të vitit 1914 në Fterrë kishin ardhur mbi 200 ushtarë greko-epirotë. Në këtë kohë të gjithë burrat e fshatit të aftë për luftë kishin dalë në mal. Grekët mbasi e panë gjendjen e nderë u larguan menjëherë duke marrë me vete si peng disa pleq që kishin mbetur në fshat. Së bashku me burrat luftuan heroikisht edhe gratë e fshatit, midis atyre përmendet Emine Zhupa.Për qëndresën e guximshme të saj të shkruar ka shkruar edhe shtypi i asaj kohe i qeverisë së Vlorës.

            Më 12 mars 1914 çeta e Fterrës e konsideroi fshatin të çliruar definitivisht dhe ngriti flamurin kombëtar. Një muaj më vonë forca të shumta greko-epirote bënë nje ofensivë tjetër kundër fshatit Fterrë, por nga rezistenca e fortë që gjetën u detyruan që të zmbrapsen. Në këtë luftë u vra një bashkëfshatar tjetër. Por lufta nuk mbaroi, ajo vazhdonte dhe herë pashere bëhej më e ashpër. Për këto arsye më 11 qershor 1914 familjet e fshatit u larguan për në grykën e Kuçit (gratë dhe fëmijët), ndërsa çeta dhe burrat e fshatit qëndruan në pozicione. Më 14 qershor 1914 filloi një ofensivë tjetër e madhe nga ana e grekëve. Armikut iu shkaktuan humbje të rënda. Në fushën e luftës mbeti i vrarë edhe komandanti i trupave greke kapiten Karasevdaja. Kundër ushtrive pushtuese greke dhe veglave të tyre brenda vendit, fteriotët nuk e pushuan asnjëherë luftën e armatosur. Midis tyre që u dalluan sidomos kundër reaksionarëve vorio-epirotë dhe që është plagosur në përpjekje me tâ, ka qënë Nuredin Kofina, i cili megjithëse mori pesë plagë, u thoshte bashkëfshatarëve që në rast se e linin fuqitë dhe nuk do të mundte të vazhdonte me tâ, ata ti prisnin kokën e tja merrnin me vete në mënyrë qe vorio-epirotët të mos të identifikonin se cili ishte vrarë.

            Në këtë kohë një delagacion nga Fterra shkon në Delvinë për të shprehur protestat e banorëve për veprat terroriste që kryenin bandat greke. Por komanda greke jo vetëm që nuk mori masa për të ndaluar terrorin, por ata i internoi në Korfuz. Fteriotët nuk i lëshuan pozicionet, por më 26 qershor 1914 forca të shumta greko-epirote çanë frontin nga Qafa e Dërrasës në Kuç dhe bënë rrethimin e Fterrës. Në këto kushte çeta e Fterrës në një sulm të fortë, çau rrethimin dhe u tërhoq. Fshati mbeti në duart e ushtarëve grekë dhe epirotë, të cilët e dogjën krejtësisht duke mos lënë asnjë shtëpi më këmbë. Familjet u shpërngulën në panik edhe nga gryka e Kuçit dhe shkuan fshatrave të Vlorës, pa drejtim, pa bukë, pa banesë, ku me dhjetra familje vdiqën nga sëmundje e epidemi të ndryshme që u shfaqën. Kështu fshati mbeti nën sundimin grek të ashtuquajtur epirotë, të cilët gjatë kësaj periudhe prenë krejtësisht dhe drurët frutorë të fshatit, midis tyre edhe mbi 1000 rrënjë ullinj.

            Në gusht të vitit 1916 kur ushtritë greke u detyruan të tërhiqeshin, fteriotët u detyruan të kthehen përsëri në fshatin e tyre të zhuritur. Ajo ishte një skenë e mjerueshme që num mund të përshkruhet, sepse jo vetëm që nuk gjetën asnjë strehë, por u mungonte buka dhe në përgjithësi hanin lakra, krunde druri dhe koçkulla, se edhe gjënë e gjallë që kishin patur i shitën në kohën e mërgimit në fshatrat e Vlorës.

            Populli i Fterrës, ashtu sikurse populli i tërë krahinave, me urrejtje të thellë e priti edhe okupatorin italian (1916-1920). Të dhënat dëshmojnë se nga Fterra mjaft persona kanë marrë pjesë drejpërdrejtë në përpjekje me pushtuesit italianë.

            Pjesëmarrja në Luftën e Vlorës më 1920 ishte një ngjarje e rëndësishme dhe për historinë luftarake të Fterrës. Çeta vullnetare e Fterrës në qershor të vitit 1920 nën komandën e Xhafer Shehut, u nis për në Drashovicë për të luftuar kundër italianëve. Kjo çetë përbëhej nga këta persona : Xhafer Shehu komandant, Xhafer Mato, Jashar Mato, Adem Lona, Asllan Brinja, Huso Zhupa, Eshref Mita, Nimet Mita, Neim Zani, Mustafa Mehmeti, Xhevdet Braho, Ismalil Bezhani, Tahsin Elezi, Shaqo Mita, Ago Dusha, Mato Dusha dhe Kamber Brinja. Përveç këtyre ishin në ndihmë për mobilizim dhe furnizim të vullnetarëve edhe këta bashkëfshatarë që ishin në shërbim të xhandarmërisë: Jahja Mato, Shefqet Shkurti, Ismail Haxhi, Dervish Shkurti, Zylfo Malo, Kadri Gjoni, Xhafer Brinja, Mustehak Çallo, Xhemil Mehmeti, Abdul Mita. Me këtë luftë fteriotët treguan shëmbëllin e trimërisë dhe qëndruan atje për tre muaj rrjesht deri në çlirimin e plotë të qytetit të Vlorës.

            Me ardhjen në fuqi të Ahmet Zogut në janar 1925, në Fterrë erdhën shume bashibozukë nën koamndën e Hysni Demës që ishte komandant i forcave të Jugut, të cilët i bastisnë fshatarët, i rrihnin  dhe i torturonin dhe i interrnoi  duke bërë njëkohësisht edhe çarmatimin e plotë. Në këtë kohë u internuan edhe dy bashkëfshatarë, njëri Tahsin Elezi në Krujë dhe tjetri Ismail Bezhani në Gjirokastër.

            Me vendosjen e regjimit çifligaro-borgjez të Ahmet Zogut në Fterrë vazhduan të sundojnë marrëdhëniet në prodhim të bazuara në pronën private. Ato kryesisht ishin marrëdhënie të tipit kapitalist, të gërshetuara me marrëdhëniet e ekonomisë natyrale. Format klasore të shfrytëzimit feudal në këtë periudhë nuk ekzistonin dhe kjo përcaktohej nga mungesa e tokës brenda fshatit. Dega kryesore e ekonomisë ishte blegtoria dhe pas saj vinte bujqësia. Forcat prodhuese zhvilloheshin ngadalë. Mjetet e punës mbetën gjithënjë primitive - parmënda e drurit.

            Diferencimi ekonomik shkoi gradualisht duke u bëre më i dukshëm,sepse një pjesë e fshatarëve shtuan tardhurat nëpërmjet bujqësisë, blegtorisë ose nëpunësisë. Por fshati në përgjithësi nga ana ekonomike ishte i prapambetur. Diferencimi ekonomok kishte shpure pak a shumë edhe në diferncimin shoqëror, sidoqofte feudalë ose kapitalistë në Fterrë nuk ka patur. Klasat kryesore ishin fshatarësia e varfër dhe fshatarësia e mesme. Shumica e fshatarëve me përpjekje të mëdha nuk siguronin dot as bukën e gojës. Edhe ata pak elementë të fshatit që me kursimet e tyre në vitet e fundit të rregjimit të Zogut ose gjatë okupacionit arritën të blinin nga një copë tokë në Delvinë e gjetkë, në të vërtetë në pjësën më të madhe e punonin vetë. Kuptohet se me ekzistencën e klasave të ndryshme ka ekzistuar dhe është zhvilluar dhe lufta e klasave e cila mori një zhvillim më të madh gjatë revolucionit popullor. Shtypja politike dhe varfëria e madhe që sundonte gjatë regjimit antipopullor të Zogut, kishte bërë që populli i Fterrës të ushqente urrejtje të thellë për atë regjim skllavërues.

            Një zhvillim të mirë për fshatin pati edhe hapja e rrugës automobilistike Borsh-Fterrë-Kuç. Përpjekjet për hapjen e kësaj rruge filluan nga populli i krahinës së Kurveleshit të Poshtëm qysh në vitin 1925. Në vitin 1930 mundi të vinte në Fterrë makina e parë.

                                                                                                    (Pjese nga Historiku i Fterrës)

GJURMË TË HERSHME BANIMI

            Është vështirë për të mos thënë e pamundur, të gjesh kohën e saktë se kur është banuar për herë të parë fshati ynë. Jo vetëm se mungojnë të dhënat historike, por edhe për faktin se banimi i tij nuk është bërë në një ditë apo vit të caktuar. Në fillim lugina e Fterrës me kodrat e faqet e maleve që e formojnë atë ka qënë shfrytëzuar si kullota e zona të pasura për gjueti. Këta vizitorë të parë që kishin populluar bregdetin e Jonit shumë herët, vinin nga kalaja e Badhrës (midis Borshit e Piqerasit), nga kalaja e Sopotit, e Karosit (Qeparo), kala të cilët siç dëshmojnë të dhënat arkeologjike kanë qënë të banuara qysh në epokën e bronzit (rreth 4000 vjet më parë).

            Për lashtësinë e banimit të fshatit na vijnë në ndihmë të dhënat gjuhësore. Kështu, emërtime të mirëfillta shqip janë Qafa e Qishës, me të cilin lidhet ekzistenca e një lagje fshati në Qafën e Qishës. Aty ka edhe mure që i takojnë një kohe më të vonë, shekullit të IX-XI para erës sonë. Të tilla janë Ixuar Ixor burin uji, Bërda kodër e vogël, varré tog me gurë të vegjël etj. Ka dhe disa emra qe shpjegohen si ndikim i gjuhës greke e turke si derve, foti, hon, perivol etj.

            Burimi i parë i shkruar që dëshmon për ekzistencën e fshatit është ai i vitit 1431, i cili na bën të njohur se fshati kishte 12 oxhaqe, që do të thotë se ai banohej nga 12 familje të mëdha.

            Në historikun e krijimit të fshatit një pjesë e së vërtetës na vjen edhe nëpërmjet gojëdhanave, të cilat kanë aritur deri në fillim të shekullit tonë. Në kujtimet për historikun e fshatit Tahsin Elezi shkruan se në  grykën e Fterrës erdhen per here te pare si gjuetare, kater vellezer: Gjoni, Lleshi, Çoku dhe Xhama, te cilet me vone themeluan kater lagje kryesore: Gjofterraj, Llesh (Bregu i Lleshe), Çokaj  dhe Xhamaj. Me vone linden edhe nenlagjet Baliaj, Komaj, Rukaj, Dukagjinaj. Me shtimin e familjeve e me zgjerimin e nevojave per kullota e toka te reja, u vendosen familje edhe ne Çerrice, ne Arqi, Gjezhdanice e me pas edhe ne mal Galisht.

            Ne shekullin e kaluar fshati kishte afersisht sshtrirjen dhe madhesine qe ka sot.

            Fterra bën pjësë në Shqipërinë e lartë bregdetare, me një klimë mesdhetare dimra të butë e verëra të nxehta.

            Ajo është e vendosur në shpatin perëndimor të malit, në një terren të thyer që pritet nga shumë përrenj. Fshati duket sikur është vendosur në një gropë, që rrethohet nga male të lartë shkëmborë me shumë pak bimësi. Kodrat përrreth fshatit janë të veshura me shkurre (mare, shqope, sqina,etj.), që kanë gjelbërim të përhershëm.

            Arat e fshatit, të gjitha tarraca të bëra gjatë shekujve nga stërgjyshërit tanë, falë edhe burimeve plot ujë që ka fshati, janë kthyer në ara e kopshte të begatë dhe përbëjnë bazën ekonomike të çdo familje.

Pozita Historike

            Shqipëria e lartë bregdetare p.e. sonë ka qënë e banuar nga fise ilir i Kaonëve, Bregdeti i Jonit, ose siç u quajt gjatë mesjetës bregdeti i Himarës, është një nga zonat më të lashta të banuara në gjithë truallin e Shqipërisë. Shpella në Spile të Himarës ka qënë e banuar rreth 10.000 vjet më parë. Pas kësaj janë banuar edhe Korosi (Qeparo), Badhra, Sopoti, Gjashnjari (afër Lukovës) etj. Në kohën antike, shek.IV-II p.e. sonë u ngritën qendra të reja si Sopoti antik, Hundecoca, Himara, etj. Lindja e fshatit tonë si edhe gjithë fshatrat e tjera të bregdetit, duhet parë si vazhdimësi nga e njëjta popullsi, në përshtatje me kushtet sociale, ekonomike e politike që u krijuan gjatë mesjetës.

                                                                                        Prof.Dr.Muzafer KORKUT

FTERRA - TË PAKTËN 600 VJEÇARE

Ja kështu flet historia, kështu shkruajnë dokumentat:

a. Historianët: Fterra bënte pjesë në trevën e sopotit (Kalaja e Borshit). Më 1431-1432 në defterët turq shënohet me emrin Efteran, me 12 zjarre (Familje). Por shënohet vetëm si pjesë (hisé). Pjesë e kujt? Më 1583 del me emrin Ifteran me 24 zjarre. Pse Iferan?

Konsulli freng i Jasninës (fillimi i shekullit XIX) shënonte: Një lidhkë (milje) në lindje Borshit, gjendet Fterra, fshat shqiptar

Historiani i njohur Kolë Lukaj, që studioi këtë zonë përmend se: Kështu kemi një vazhdimësi të plotë prej vitit 1431-1432 deri sot në këtë luginë vetëm për Borshin, Fterrëm, Çorrajin. Ai përmend edhe këto fshatra të zhdukura të kësaj lugine: Sopoti, Kokni,, Bigadhule, Vakanji (Vakaj), Koma, Baiade (ose Bafade) etj. Komat sgjen ku të shpjegojë shtrirjen e tij dhe e vendos diku nga Saranda. Mos vallë Koma(t) është afër bregut të Komës? Atje gjyshërit duke hapur ara, gjetën mure, vatra zjarri e sende. Kështu tregonte gjyshi Ismaili.

b. Legjendja: Më parë shtrihej poshte te varréja (zalli). Po shumë kohë më parë për tre ditë e net u vithis dhe u mbulua me zall (varré) që vinte si lumë nga lart. Edhemë vonë kur u mbyt Mevlani varrea lëvizte si lumë. Kjo ka qënë vonë tregonte shpesh nëna:

Kur isha i vogël dhe shikoja kalldrëmet e bukura e shumë të lëmuara nga këmbët (tek shtëpia e mësues Neimit dhe përtej në Kofinaj) më dukeshin si gjymtyrë të një të varrosuri gjigand. Çdonin ato fragmente të çuditshme kalldrëmi, vetëm në ato dy skaje?

c. Sizmologët (specialistë për tërmetet) si profesor Eduard Sulstarova e kanë bërë objekt studimi zonën e Fterrës dhe për këtë ai na bëri edhe një shkrim të veçantë, i cili botohet në këtë numer.

                                                                                                                                    Jakup MATO

PASURITË NATYRORE TË FTERRËS

            Fterra në territorin e saj ka pasurì jo të pakta të nëntokës e të mbitokës, të cilat në lidhje e bashkëveprim me njëra-tjetrën, me klimën, me relievin, me pozicionin gjeografik e të tjera, u japin mundësi vendasve ti shfrytëzojnë për rritjen e mirëqënies së tyre. Të tilla pasuri janë:

            Burimet nëntokësore të ujrave, minerali i forforiteve, të dolomiteve, të shtresave bituminoze vanadmbajtëse si dhe shkëmbinjtë gëlqerorë e zhavoret e varréve si lëndë të para ndërtimi.

            Të gjitha këto pasuri janë të lidhura me fenomene gjeologjike, formimi i të cilave është bërë në disa qindra milionë vjetë. Në Fterrë dalin formacione të Triasit, të Jurës, të Kretës, të Paleogenit etj. Brenda këtyre formacioneve gjenden pasuritë e nëntokës të cilat po i renditim si më poshtë:

Ujrat nëntokësorë që dalin nga gëlqerorët janë një pasuri e pa çmuar që i japin që i japin jetë e gjallëri fshatit. Burimet e Fterrës, të mbledhura së bashku, japin një debit mbi 1000 litra ujë në sekondë. Përbërja kimike në kripra të ndryshme minerale e temperatura e ulët, i a rritin më tepër vlerat jo vetëm për përdorimin e deritanishëm, por krijon mundësi edhe për industrializimin dhe tregtimin e tij.

            Minerali i fosforoteve, qëdel në horizontin gjeologjik të kretakut të sipërm në malin e Fterrës (në Vlade deri në Kroin e Mollës) është zbuluar me punime gjeologjike sipërfaqësore e nëntokësore, duke përcaktuar disa milionë tonë rezerva, por më një cilësi të ulët. Në këto horizonte, sipas studimeve gjeologo-minerare dhe ekonomike, janë kufizuar disa shtresa me cilësi më të lartë. Për këtë arsye perspektiva për këtë mineral mbetet e hapur.

            Dolomitet e Fterrës janë në sasira të mëdha dhe me cilësi 18-20 përqind Mgo. Dolomitet gjejnë përdorim si lëndë ndërtimi si dhe në metalurgji. Ky lloj minerali dallohet me vështirësi nga guri gëlqeror.

Shistet bituminoze vanadium mbajtëse, që dalin në kontaktin midis dolomiteve të triasit të sipërm dhe gëlqerorit masovë të triasit të poshtëm e të mesëm. Këto shiste (petëza të qymyr gurit të cilat mund të digjen) dalin në Vranare, në Hallamëma, në Boke, në Borshin e vjetër, në Dërrasën e Lugut (gropat e Qerimit).Përmbajtja e vanadiumit është relativisht e lartë, por duke qënë se rezervat gjeologjike janë të pakta (të paktën për thellësinë e studjuar), tani për tani mbeten pa vlera praktike.

Në kuptimin gjeologjikë edhe shkëmbinjtë gëlqerorë janë pasuri, por meqënëse janë shumë të përhapur, vlera e tyre nuk ndihet.

            Pasuritë e mbitokës janë sa të shumta aq edhe të rëndësishme. Pyjet dhe shkurret që mbulojnë pjesën më të madhe të territorit të Fterrës i japin atij veç bukurisë, jetë e gjallëri, i pastrojnë ajrin sa që me të drejtë mund të quhen mushkëria  e tij. Ato mbajnë tokën nga gërryerjet, ruajnë, strehojnë dhe ushqejnë qëniet e gjalla si insektet, shpendët, kafshët e egra e të buta, të cilat ruajnë ekuilibrin në natyrë.

            Fterra ka klimë karakteristike mesdhetare, rrjedhojë e së cilës e bën nga fshatrat e rralla në Shqipëri me gjelbërim gjithëvjetor dhe me një shumëllojshmëri pemësh e drurësh frutorë e jo frutorë. Është vështirë të gjesh në Shqipëri cmarten, sqinën, prrallin, hilqen, mëreten si dhe shkurre të tjera dhe barishte aromatike dhe eterovajore që kanë vlera mjekësore dhe industiale. Përshtypja ime është se ato po shfrytëzohen në mënyrë jo racionale, si p.sh. mbledhja e çaajit e rigonit, e lisrës, etj. Jo vetëm kaq, por disa individë pa menduar dëmet që i bëjnë natyrës së fshatit, vënë zjarre duke shkretuar sipërfaqe të tëra me drurë e shkurre.

            Me këtë rast dëshiroj tiu kujtoj bashkëfshatarëve të mi se të parët tanë i kanë ruajtur me zakon pyjet, tipik është pylli i Koritave i ruajtur shumë mirë.

                                                                                                               Ing. Rexho KURUPI

SIPËRFAQJA  - KLIMA - RRESHJET NË FTERRË

Sipërfaqja

            Zona e Fterrës shtrihet në rreth 4100 ha sipërfaqe, 2500 ha janë me aktivitet ekonomik. 1600 ha shtrihen në luginën e Galishtit. Tokë e kultivuar është vetëm 200 ha, që ndodhet në brendësi të fshatit. Ndërsa sipërfaqa truall është rreth 30-40 ha. 2500 ha është e pyllëzuar me shkurre e pyje me gjelbërim gjithëvjetor dhe me pemtari.

Klima

            Klima është e butë, me ekuilibër të lagështirës, freskisë dhe temperaturës jo shumë të lartë në verë e me mikrozona dalluese te veçanta. Zotërojnë erërët nga jugu me shpejtësi mesatare 3-5 m/se. Në mesditë haset puhia tokësore.

            Temperaturat mesatare vjetore lëkunden në 12-15 grade C, në dimër 8-9 gradë C që zbret deri në 3-4 gradë C. Korriku arrin deri 20 gradë C, maksimalja 30 gradë C.

Rreshjet

            Rreshjet arrijnë mesatarisht 1800 mm shi në vit. Në zonat e majave te maleve deri 2000 mm. Në muajin më të thatë arrin deri 20 mm. Rreshjet maksimale ne 24 orë arrijnë deri në 60 mm shi. Dëbora bie rrallë deri në disa centimetra e zgjat disa orë e deri 1-2 ditë. Në majat e maleve arrin 40-50 cm, në zona të veçanta edhe më tepër.

Burimet kryesore

Kushtet hidrometereologjike, topografike e gjeologjike kanë bërë të mundur sasira të mëdha ujrash që dalin në formë burimesh. Në sipërfaqen prej 25oo ha rrjedhin rreth 20-25 milione m3 ujë ose rreth 0,6-07 m3/sek. Në një front prej 7-8 km. Burimet kryesore të fshatit janë: Ngurrëza, Gjezhdanica, Ixori. Në luginën e fshatit janë burimet e Gurrës, të Vidhezës dhe burime në formë krojesh me prurje të vogla. Në Ngurrëz burojnë rreth 20 l/sek. Në Ngurrëzën 2 rreth 250 l/sek., nga burimi i Gjezhdanicës 500-600 l/sek. Burimi i Ixorit nxjerr 40 l/sek.

            Relievi rreth kuotave 120 m deri 350-400 m përbëhet nga formacione flishe (shtuf), ndërsa formacionet kryesore mbi këto kuota përbëhen prej gëlqerorëve masivë. Kontakti i flisheve me gëlqerorët, bën që ujrat të priten e të dalin në formë burimesh në sipërfaqen e tokës. Ka depozitime të mëdha ujore në Ngurrëz dhe në Ixuar, por një pjesë e mirë dredhon e del poshtë në Gjezhdanicë dhe në Dukhila.

Burimet e fshatit kanë një sipërfaqe ujëmbledhëse në rreth 6-7 km2, nga ku duhet të dalin rreth 0,2-0,4 m3/sek, por dalin më tepër. Kontribuon në këto burime dhe lugina verore e Galishtit.

            Studimet kimike dhe bakteriologjike tregojnë se ujërat e Fterrës kanë tregues shumë të mirë për tu pirë dhe në krahësim me burimet e Bistricës, Tatëzatit, Kuçit e Smokthinës, janë ujra të pastra, kanë përmbajtje mineralisimi të Ca, Mg dhe HCO3 etj. që nuk kalojnë 0,24 gr/lit. Veçanërisht uji i Ngurrëzës është më i mirë. Ujrat e Fterrës fortësinë e kanë 8, ndërsa temperaturën 11,6° C. Studjues të huaj parashikojnë të përdorin burimet e Bistricës për pirje duke e përzier me ujrat e burimeve të Fterrës.

Vlerat uore të fshatit

Deri tani janë shfrytëzuar për të pirë, për bujqësinë e blegtorinë, fare pak për ujë komunal e industrial, për mullinj bloje dhe dëstila. Më 1956 me ujrat e Icorit u ndërtua hidroçentrali në Fterrë me fuqi 25 kë/orë dhe prodhim vjetor 50.000 kë që funksionoi për 20 vjet derisa u ndërtua linja e tensionit të lartë.

            Për ujitje gjatë verës mund të përdoren deri 250 l/sek. Për të pirë deri 10 l/sek deri për 5000 banorë. Rrjeti i ujësjellësit ka nevojë të rikonstruktohet, se ka mbi 20 vjet që është ndërtuar. Uji tjetër mund të shfrytëzohet për qëllime të tjera. Nga ujrat që bashkohen tek Ara e Maçe, në  Lumë, mund të përfitohet një energji elektrike rreth 10 milionë kë në vit. Një hidrocentral i tillë është me leverdi.

            Ujët e Fterrës mund të gazohet. Pastërtia dhe përbërja e ujit, afërsia nga Borshi dhe Bregdeti janë kushte të favorshme për gazimin dhe tregtimin e tij, pse jo dhe eksportin. Ndoshta do ti vijë koha.

            Kushtet klimaterike dhe bukuritë që gëzon Bërda, si pikë dominuese, mund të ndërtohet një pikë ose fshat turistik ku shfrytëzohen të mirat e malit e të detit. Investimi kërkon bashkëpinim me të huajt.

                                                                                                             Ing. Islam ZHUPA